Przyjmuje się, iż pracę w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze stanowi zatrudnienie przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia, wykonywane stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku.

Katalog prac w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze został określony w wykazie A i B, stanowiącym załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, zwanego dalej rozporządzeniem. Wykaz A określa prace w szczególnych warunkach. Wynika z niego, iż prace te determinowane są siłami natury lub procesami technologicznymi. Należą do nich m.in. prace w górnictwie (np. prace pod ziemią), w chemii (np. produkcja chlorowców i związków chlorowcopochodnych nieorganicznych). Natomiast wykaz B wymienia prace w szczególnym charakterze. Dla należytego wykonania tych prac konieczne jest posiadanie podwyższonej sprawności psychofizycznej, której spadek może zagrażać życiu lub zdrowiu innych. Zalicza się do nich np. pracę skoczka spadochronowego, sztauera.

Z § 2 ust. 1 rozporządzenia wynika, iż praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze powinna być wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy. Jednakże nie wyklucza uznania określonej pracy za pracę w warunkach szczególnych, realizowanie innych czynności związanych z zasadniczym procesem pracy. Jak wyjaśnił bowiem Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 27 listopada 2013 r., „w świetle dotychczasowego orzecznictwa Sądu Najwyższego można z pewnością stwierdzić, że nie da się ograniczyć do treści sformułowań, użytych w załączniku do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. Opisy te należy zawsze konfrontować z konkretnym stanem faktycznym, w którym praca była wykonywana, nie odrywając się od specyfiki konkretnego procesu pracy. Jeśli wymaga on wykonania czynności pomocniczych lub przygotowawczych, względnie uzupełniających, które stanowią jedynie jego niewielką część, to trudno uznać, że te dodatkowe czynności powodują, że pracownik nie wykonuje określonej pracy stale i w pełnym wymiarze.” (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 2013 r., sygn. akt I UK 166/13).

Pracodawca obowiązany jest potwierdzić okresy pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze w świadectwie wykonywania prac w szczególnych warunkach, którego wzór określają przepisy wydane na podstawie § 1 ust. 2 rozporządzenia lub w świadectwie pracy.

W praktyce do częstych należą sytuacje, gdy nazwa stanowiska pracy użyta w świadectwie pracy nie pokrywa się z nazwą użytą w rozporządzeniu. W takim przypadku dla oceny pracy jako wykonywanej w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze znaczenie ma faktyczny zakres wykonywanych czynności, a nie nazwa stanowiska. W wyroku z dnia 1 czerwca 2010 roku Sąd Najwyższy uznał, iż „dla oceny czy pracownik pracował w szczególnych warunkach, nie ma istotnego znaczenia nazwa zajmowanego przez niego stanowiska, tylko rodzaj powierzonej mu pracy. Praca w szczególnych warunkach to praca wykonywana stale (codziennie) i w pełnym wymiarze czasu pracy (przez 8 godzin dziennie, jeżeli pracownika obowiązuje taki wymiar czasu pracy) w warunkach pozwalających na uznanie jej za jeden z rodzajów pracy wymienionych w wykazie stanowiącym załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.” (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 czerwca 2010 r., sygn. akt II UK 21/10).

Emerytura pomostowa

Praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze stanowi przesłankę tzw. emerytury pomostowej. Jej uzyskanie wymaga także posiadania odpowiedniego okresu zatrudnienia oraz osiągnięcia ustawowo określonego wieku.

Za okres zatrudnienia wymagany do uzyskania emerytury uważa się okres wynoszący 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, liczony łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczanymi do okresów zatrudnienia (§ 3 rozporządzenia).

Co do zasady prawo do wcześniejszej emerytury nabywa pracownik, jeżeli spełnia łącznie następujące warunki:

1. osiągnął wiek emerytalny wynoszący: dla kobiet 55 lat i dla mężczyzn 60 lat,
2. ma wymagany okres zatrudnienia, w tym co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach.