Osoby wnioskujące o świadczenia emerytalne bądź rentowe, do których prawo uzależnione jest od ustalenia niezdolności do pracy, badane są przez lekarzy orzeczników.

Lekarze orzecznicy wydają orzeczenia, w których dokonują oceny niezdolności do pracy, jej stopnia, a ponadto ustalenia: daty powstania niezdolności do pracy, trwałości lub przewidywanego okresu niezdolności do pracy, związku przyczynowego niezdolności do pracy lub śmierci z określonymi okolicznościami (np. z wypadkiem przy pracy).

Osoba składająca wniosek, powinna dołączyć: aktualne zaświadczenie o stanie zdrowia wydane przez lekarza leczącego, wywiad zawodowy oraz dokumentację medyczną.

Orzeczenie wydawane jest na podstawie bezpośredniego badania danej osoby oraz posiadanej dokumentacji; ewentualnie bez badania, jeśli zebrana dokumentacja jest wystarczająca do wydania orzeczenia.

Od orzeczenia lekarza orzecznika przysługuje sprzeciw komisji lekarskiej ZUS w terminie 14 dni od dnia doręczenia orzeczenia pod rygorem braku rozpatrzenia sprzeciwu. W uzasadnionych przypadkach termin może być przywrócony na wniosek osoby zainteresowanej; Rozstrzygnięcia komisji lekarskich następują w formie orzeczeń. W sprawach świadczeń, do których prawo uzależnione jest od stwierdzenia niezdolności do pracy/samodzielnej egzystencji, podstawę do wydania przez organ rentowy decyzji stanowi orzeczenie komisji lekarskiej (lub lekarza orzecznika - w razie braku wniesienia sprzeciwu/zgłoszenia zarzutu wadliwości).