Zwolnienie lekarskie wystawiane jest w celu rekonwalescencji ubezpieczonego i umożliwienia mu powrotu do zdrowia. Inaczej mówiąc, celem zwolnienia lekarskiego jest wyleczenie ubezpieczonego. Podejmowanie przez ubezpieczonego przebywającego na zwolnieniu lekarskim jakiejkolwiek aktywności uniemożliwiającej realizację tego celu jest zakazane. Potwierdza to dyspozycja art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Przepis ten stanowi, iż ubezpieczony wykonujący w okresie orzeczonej niezdolności do pracy pracę zarobkową lub wykorzystujący zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia.

Przesłanki utraty prawa do zasiłku są niezależne od siebie i mają charakter samoistny.

Pod pojęciem pracy zarobkowej rozumieć należy wszelką aktywność ludzką, która zmierza do uzyskania zarobku. Nie ma znaczenia podstawa prawna świadczenia pracy. Nie można świadczyć pracy zarówno na podstawie umowy o pracę lub umowy cywilnoprawnej, jak i w ramach indywidualnej działalności gospodarczej.

Za wykorzystanie zwolnienia w sposób niezgodny z jego przeznaczeniem uważa się postępowanie, które w powszechnym odczuciu jest nieodpowiednie dla osoby chorej i nasuwa wątpliwości co do rzeczywistego stanu zdrowia ubezpieczonego, np. wzięcie udziału w wycieczce zagranicznej bądź w imprezie towarzyskiej lub rozrywkowej.

Płatnik składek jest uprawniony do przeprowadzenia kontroli formalnej przedstawionego mu zwolnienia lekarskiego. Jej celem jest ustalenie, czy zaświadczenie nie zostało sfałszowane lub wydane niezgodnie z przepisami w sprawie zasad i trybu wystawiania zaświadczeń lekarskich (§ 2 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 27 lipca 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy oraz formalnej kontroli zaświadczeń lekarskich).

Jeżeli w wyniku kontroli zachodzi podejrzenie, że zaświadczenie lekarskie zostało sfałszowane, płatnik powinien wystąpić do lekarza leczącego o wyjaśnienie sprawy (§ 3 rozporządzenia). Natomiast w razie podejrzenia, iż zaświadczenie lekarskie wydane zostało niezgodnie z przepisami, płatnik składek zwraca się do terenowej jednostki organizacyjnej ZUS o wyjaśnienie sprawy (§ 4 rozporządzenia).

Do przeprowadzenia kontroli sposobu wykorzystania zwolnienia lekarskiego upoważnieni są płatnicy składek zgłaszający do ubezpieczenia chorobowego powyżej 20 ubezpieczonych (§ 1 rozporządzenia). Jeżeli płatnik zgłasza do ubezpieczenia chorobowego mniejszą liczbę osób, powinien się zwrócić o przeprowadzenie kontroli do ZUS.

Kontrola sposobu wykorzystania zwolnienia ma na celu ustalenie, czy ubezpieczony w okresie orzeczonej niezdolności do pracy nie wykonuje pracy zarobkowej lub nie wykorzystuje zwolnienia lekarskiego w sposób niezgodny z jego celem (§ 5 ust. 1 rozporządzenia). Przeprowadza ją osoba posiadająca imienne upoważnienie, wystawione przez płatnika składek (§ 8 rozporządzenia).

W razie ustalenia w toku kontroli, iż zwolnienie lekarskie wykorzystywane było przez pracownika w sposób nieprawidłowy, kontrolujący sporządza protokół, w którym podaje, na czym te nieprawidłowości polegały. Protokół należy przedłożyć ubezpieczonemu w celu wniesienia przez niego uwag (§ 9 rozporządzenia). Ewentualne wątpliwości w przedmiocie wykorzystywania zwolnienia niezgodnie z jego celem rozstrzyga właściwa jednostka organizacyjna ZUS. W razie sporu jednostka wydaje decyzję, która jest zaskarżalna (§ 10 rozporządzenia).