Zgodnie z art. 86 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych kontrolę wykonywania zadań i obowiązków w zakresie ubezpieczeń społecznych przez płatników składek przeprowadzają inspektorzy kontroli Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Inspektorzy kontroli Zakładu Ubezpieczeń Społecznych prowadząc kontrolę mają prawo badać czy płatnik składek:

• w odpowiednich terminach zgłosił do ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego wszystkie osoby, które powinien,
• obliczył od prawidłowych podstaw wymiaru oraz w prawidłowych wysokościach wszystkie należne składki oraz je zadeklarował,
• prawidłowo obliczył wysokość świadczeń z ubezpieczeń społecznych i udokumentował do nich prawo, wypłacił te świadczenia i prawidłowo rozliczył w poczet składek,
• terminowo i bez błędów opracował wnioski o emerytury i renty,
• rzetelnie wystawił zaświadczenia i zgłosił dane do celów ubezpieczeniowych.

Ponadto inspektorzy kontroli Zakładu Ubezpieczeń Społecznych biorą udział w procesie dochodzenia należności ZUS poprzez dokonywanie oględzin i spisu składników majątku płatników składek, którzy zalegają z realizacją swoich zobowiązań finansowych.

Jeżeli działalność gospodarcza płatnika składek jest już objęta kontrolą innego organu, inspektor kontroli Zakładu odstępuje od podjęcia czynności kontrolnych oraz może ustalić inny termin wszczęcia kontroli.

Płatnicy składek zgodnie z art. 88 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych są zobowiązani: udostępnić wszelkie dokumenty i inne nośniki informacji związane z zakresem kontroli (książkę kontroli, upoważnienia, protokoły kontroli, pozostałą dokumentację), udostępnić do oględzin składniki majątku, sporządzić i wydać kopie dokumentów związanych z zakresem kontroli zapewnić niezbędne warunki do przeprowadzenia czynności kontrolnych, udzielać wyjaśnień, przedstawić tłumaczenia dokumentacji sporządzonej w języku obcym na język polski.